Wolfgang Abendroth (1906 – 1985)
Wolfgang Abendroth was een Duitse socialistische politicoloog en rechtsgeleerde. Daarnaast was hij een verzetsstrijder tegen de nazi’s. Hij heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de constitutionele basis van het naoorlogse West-Duitsland. Abendroth is als hoogleraar werkzaam geweest in zowel de DDR als in de Bondsrepubliek. Daarnaast was hij senior rechter bij de staatsrechtbank van de deelstaat Hessen.
Vlucht uit de Sovjet-bezettingszone
Forsthoff-Abendroth-controverse
Duitse Socialistische Studentenvereniging
Jeugd
Abendroth werd op 2 mei 1906 geboren in Elberfeld (nu een stadsdeel van Wuppertal) in Noordrijn-Westfalen. Hij groeide op in een sociaaldemocratische familie. Zijn vader was onderwijzer en zijn moeder zorgde voor het gezin. Op 14-jarige leeftijd sloot hij zich aan bij de Communistische Jeugd Duitsland. Ook sloot hij zich aan bij de ‘Rote Hilfe’ het Duitse filiaal van de International Red Aid. Deze organisatie – die was verbonden aan de Communistische Partij (KPD) – was opgericht om als internationale Rode Kruis te functioneren. Wolfgang Abendroth werd eveneens actief in de Duitse Vereniging van Vrijdenkers en hij was lid van het federale bestuur van de Federatie van Vrije Socialistische Jeugd. In deze hoedanigheid was hij verantwoordelijk voor de marxistische opvoeding van een aantal aangesloten groepen, die voortkwamen uit de jeugdbeweging.
Studie
Vanwege de kritiek die Abendroth had op de KPD en de weerstand die hij had tegen een verenigd front van sociaaldemocraten en communisten, werd hij in 1928 uit de partij gezet. Vervolgens sloot hij zich aan bij de oppositie van de Kommunistische Partei-Opposition, een afsplitsing van de KPD. Abendroth doorliep zijn middelbare schooltijd aan het Helmholtz-Gymnasium. Daarna ging hij rechten studeren aan de universiteiten van Tübingen, Münster en Frankfurt am Main, waar hij in 1930 voor het eerste staatsexamen cum laude slaagde. Ook het examen bij een advocatenkantoor legde hij met goed gevolg af. Van 1930 tot 1933 werkte Abendroth als gerechtsstagiair in Hechingen (Baden-Württemberg).
Proefschrift internationaal recht
Toen de nationaalsocialisten in 1933 de macht grepen, werd het Abendroth verboden om nog langer juridisch werk te verrichten. Wolfgang Abendroth verloor zijn baan als junior advocaat om politieke redenen, en ging juridisch advies geven aan tegenstanders van het naziregime. Na zijn eerste arrestatie emigreerde hij naar Zwitserland, waar hij promoveerde op een proefschrift over internationaal recht aan de Universiteit van Bern. Dit proefschrift werd in 1936 gepubliceerd door een uitgeverij in Breslau (nu Polen), maar werd kort na de publicatie door de nazi’s geconfisqueerd. Na een tijdje als koerier te hebben gewerkt, besloot hij in 1935 terug te gaan naar Berlijn. In oktober 1936 ging hij stage lopen bij een Berlijnse bank.
Verzet tegen de nazi’s
In Berlijn werd Abendroth een actief lid van het verzet tegen de nazi’s. In 1937 werd hij echter opgepakt door de Gestapo en door de rechtbank van Kassel (Hessen) veroordeeld, tot een gevangenisstraf van 4 jaar wegens hoogverraad. Hij zat zijn straf uit in de gevangenis van Luckau (Brandenburg). Na zijn vrijlating in de zomer van 1941 verhuisde Wolfgang Abendroth naar zijn ouders, die op dat moment in Potsdam-Babelsberg woonde. Hier ging hij werken als audit-assistent bij de accountant en belastingadviseur Erhard Oewerdieck, een fel tegenstander van het nazisme.
Hulp aan Joden
Oewerdieck en zijn echtgenote Charlotte hielpen Joodse mensen uit Duitsland te ontsnappen. Hierbij brachten ze hun eigen leven ernstig in gevaar. Vanwege zijn anti-nationaalsocialistische houding had Oewerdieck in die periode een beroepsverbod opgelegd gekregen en dat maakte de hulp aan Joden nog ingewikkelder. Het echtpaar Oewerdieck kreeg na de oorlog de eretitel: ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’. Deze Israëlische eretitel werd in 1948 in het leven geroepen voor niet-Joodse mensen die tijdens het naziregime actie ondernamen, om het leven van Joden te redden. Na zijn job als audit-assistent bij Erhard Oewerdieck ging Abendroth werken als bedrijfsjurist bij een buitenlandse handelmaatschappij in Berlijn.
Strafafdeling 999
Na zijn vrijlating in 1941 had Wolfgang Abendroth de studente Lisa Hörmeyer leren kennen en hij had met haar inmiddels trouwplannen gemaakt. Dit huwelijk kon echter niet doorgaan, omdat hij in februari 1943 onder dwang werd opgeroepen voor de strafafdeling 999. Vervolgens werd hij gevoegd bij een van de ‘reclasseringseenheden’ van de zogenaamde 999e Lichte Afrikadivisie, die voor een groot deel bestond uit strafgevangenen. In deze hoedanigheid kwam hij terecht op het Griekse eiland Limnos, in het noorden van de Egeïsche Zee. Daar hielp hij met het opzetten van een antifascistische cel, onder de soldaten van de Duitse bezettingsmacht.
ELAS
In september 1944 deserteerde Abendroth en liep hij over naar de Griekse organisatie Het bevrijdingsleger van het Griekse volk (ELAS). Abendroth en een aantal andere overgelopen Duitse soldaten werden naar het eiland Lesbos gestuurd. Hier werden ze gebruikt in propaganda gericht tegen de Duitse bezettingsmacht. Zijn tijd bij ELAS was echter maar van korte duur, want Abendroth werd krijgsgevangen gemaakt door de Britten en overgebracht naar Egypte. Daar gaf hij politieke educatie aan tegenstanders van het naziregime in krijgsgevangenenkampen. Na de oorlog in 1946 keerde hij terug naar Duitsland, waar hij les ging geven op de universiteiten van Leipzig en Jena. In dat jaar werd hij ook lid van de Sociaaldemocratische Partij van Duitsland (SPD). Hij kon eindelijk met zijn Lisa trouwen met wie hij 3 kinderen kreeg. Door alle gebeurtenissen tijdens het naziregime had Abendroth nooit het tweede staatsexamen kunnen doen. Daarom legde hij het ontbrekende examen alsnog af in de Sovjet-bezettingszone.
Rechter en hoogleraar
Begin 1947 werd Abendroth benoemd tot rechter bij de regionale rechtbank van Potsdam. Hier diende hij vanaf april ook als raadslid bij het Ministerie van Justitie van het markgraafschap Brandenburg. Nadat hij in datzelfde jaar een assessor-examen had afgelegd ging hij aan de slag als gerechtelijk raadslid, in dienst van de administratie van de Sovjet-bezettingszone. In september 1947 werd hij benoemd tot docent aan de faculteit rechten en politieke wetenschappen van de Maarten Luther-Universiteit in Halle en Wittenberg. Aan het einde van dat jaar werd Wolfgang Abendroth benoemd tot lid van de Universiteit van Leipzig. In april 1948 werd hij benoemd tot hoogleraar internationaal recht en een half jaar later ontving hij een hoogleraarschap voor publiekrecht aan de Friedrich Schiller Universiteit in Jena.
Vlucht uit de Sovjet-bezettingszone
Wolfgang Abendroth was officieel geregistreerd in West-Berlijn. Daarom werd hij na de gedwongen eenwording van de Sociaaldemocratische Partij van Duitsland (SPD) en de Duitse Communistische partij (KPD) in de Sovjet-bezettingszone, niet automatisch lid van de Socialistische Eenheidspartij van Duitsland (SED). De SED werd de regerende communistische partij van de DDR en zou van 1949 tot 1990 de absolute macht hebben in Oost-Duitsland. En hoewel de SPD in Oost-Duitsland werd verboden bleef Abendroth illegaal lid van de partij. Zijn contacten met het Oostkantoor van de SPD bleven niet onopgemerkt en daarom werd Abendroth in december 1948 gedwongen om de Sovjet-bezettingszone te ontvluchten. Samen met zijn gezin verhuisde hij naar Bremen en trok hij in bij zijn schoonfamilie. Hij werd benoemd tot hoogleraar publieksrecht en politiek aan de Universiteit van Arbeid, Politiek en Economie in Wilhelmshaven. Een jaar later werd hij verkozen tot volwaardig lid van het Staatshof van Bremen.
Forsthoff-Abendroth-controverse
Eind 1950 ontving Abendroth een hoogleraarschap voor wetenschapsbeleid aan de filosofische faculteit van de Philipps-Universiteit in Marburg (Hessen). Hier bleef hij doceren tot hij in 1972 met pensioen ging. In deze periode speelde ook de zogenaamde Forsthoff-Abendroth-controverse, een geschil tussen hem en Ernst Forsthoff – een Duitse grondwetgeleerde en een vooraanstaand theoreticus op het gebied van bestuursrecht. Het geschil ging over het belang van de verzorgingsstaat in de grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland. Forsthoff was van mening dat de verzorgingsstaat geen instrument van rechtvaardigheid was, maar een onwettig middel om rijkdom te verdelen. Volgens hem was de ‘verzorgingsstaat’ geen juridisch concept en vertegenwoordigde het daarom geen juridisch principe, in de constitutionele context van de grondwet. Wolfgang Abendroth was het daar niet mee eens en geloofde juist dat een verzorgingsstaat noodzakelijk is, om de rechtstaat en de democratie te kunnen handhaven.
Marburgse School
Abendroth heeft een belangrijke rol gespeeld binnen de Marburgse School. De Marburgse School was samen met de Keulse School en de Freiburgse School, een van de meest invloedrijke marxistische stromingen binnen de Duitse politieke wetenschappen. De Marburgse school onderscheidt zich van andere scholen door een expliciete verwijzing, naar de ideeën en theorieën van Karl Marx en Friedrich Engels. De werkstijl van de Marburgse School was niet erg theoretisch. In plaats daarvan lag de nadruk vooral op detail en beschrijvend karakter. Het doel van de school was om een kritische politieke wetenschap te ontwikkelen in de vorm van een politieke sociologie. Als leerling van Abendroth werd ook Frank Deppe een van de meest vooraanstaande vertegenwoordigers van de Marburgse School.
Publicaties
Van 1959 tot 1963 was Abendroth ook lid van de Staatsrechtbank van de deelstaat Hessen. Tijdens zijn maatschappelijke carrière ontwikkelde hij veelomvattende ideeën voor de democratisering van de universiteit. Zijn activiteiten waren vooral gericht op het vestigen van politieke wetenschappen aan universiteiten, als een zelfstandige discipline met recht op habilitatie (wetenschappelijke promotie). De belangrijkste publicaties van Abendroth zijn:
- De Duitse vakbonden (1954).
- Bureaucratische administratieve staat en sociaaldemocratie (1955).
- Opkomst en crisis van de Duitse sociaaldemocratie (1964).
- Sociale geschiedenis van de Europese arbeidersbeweging (1965).
- Economie, samenleving en democratie in de Bondsrepubliek (1965).
- De grondwet. Een inleiding tot zijn politieke problemen (1966).
Daarnaast publiceerde Abendroth nog tal van kleine artikelen in bloemlezingen, tijdschriften en dagbladen.
Duitse Socialistische Studentenvereniging
Wolfgang Abendroth is als wetenschapper altijd controversieel geweest. Vooral vanwege zijn politieke uitspraken in West-Duitsland. Het marxisme was tijdens de Koude Oorlog immers onverenigbaar met de parlementaire democratie. Hij vond dat grondrechten die op de rechtstaat waren gebaseerd altijd een voorwaarde waren, voor de totstandkoming van een socialistische samenleving. Tegelijkertijd kon hij het socialisme alleen voorstellen in verband met de verdere ontwikkeling van mensenrechten en burgerlijke vrijheden. Abendroth had nauwe banden met de Duitse Socialistische Studentenvereniging SDS (de studentenorganisatie van de SPD). Nadat de SPD afstand had gedaan van het marxistische gedachtegoed, verbrak de partij alle banden met de SDS. Een aantal hoogleraren werd gevraagd om hun steun aan de SDS op te geven. Abendroth ging hier niet in mee en bleef de studentenbond steunen.
Autoritaire tendensen
In november 1961 publiceerde de uitvoerende macht van de SPD een resolutie dat lidmaatschap van de SDS onverenigbaar was, met een lidmaatschap van de Sociaaldemocratische Partij Duitsland. Vervolgens werd Wolfgang Abendroth uit de partij gezet. Na zijn royement kondigde Abendroth aan dat hij samen met de Berlijnse politicoloog Ossip K. Flechtheim en een aantal andere sociaaldemocratische universiteitsprofessoren voor de rechtbank zou bewijzen, dat de autoritaire tendensen binnen de SPD in strijd waren met de Duitse grondwet.
DKP
Wolfgang Abendroth was in 1962 een van de oprichters van de Socialistische Liga. Deze organisatie presenteerde zich als een verzamelbeweging van ‘Nieuw Links’ in West-Duitsland. Daarnaast werd hij eind jaren 60 – tijdens de massale studentenprotesten – lid van de raad van toezicht van de Campagne voor Democratie en Ontwapening. In deze periode voerde Abendroth ook campagne voor de intrekking van het KPD-verbod en heropname van een communistische partij in de Bondsrepubliek. In 1967 raakt hij betrokken bij zogenaamde ‘Russel Tribunaal’ dat onderzoek deed naar het Amerikaanse buitenlandsbeleid en het militaire ingrijpen in Vietnam. Tegen 1968 werd de marxistisch-leninistische ‘Deutsche Kommunistische Partei (DKP) opgericht. Deze partij was in feite de opvolger van de in 1956 verboden ‘Kommunistische Partei Deutschlands (KPD)’. Na de oprichting van de DKP behoorde Abendroth tot de Wetenschappelijke Adviesraad van het eigen Instituut voor Marxistische Studies en Onderzoek van de partij.
Studentenprotesten
De Duitse studentenprotesten kenden in 1968 hun hoogtepunt. Wolfgang Abendroth wordt door veel mensen gezien als een van de belangrijkste voorstanders van de betogingen. Echter was hij het nooit eens met de revolutionaire en radicale ambities van een (intellectuele) minderheid. In het voorjaar van 1968 werd het ‘Marburg-manifest’ gepubliceerd. In deze verklaring verzetten 35 conservatieve professoren van de Philipps-Universiteit in Marburg zich tegen de overdracht van het parlementaire systeem van evenredige vertegenwoordiging, met deelname van studentenvertegenwoordigers. Hiermee werd bezwaar aangetekend tegen de democratisering van de Duitse universiteiten. Ook professoren van andere universiteiten in de Bondsrepubliek schaarden zich achter dit manifest. Als tegenreactie op het Marburg-manifest richtte Abendroth met een aantal anderen ‘De Vereniging van Democratische Wetenschappers (BdWi)’ op. De BdWi had als voornaamste doelstelling: het beschermen van individuele onderzoeksvrijheid tegen maatschappelijke aanvallen.
Martin Niemöller Foundation
Na zijn pensionering in 1972 gaf Abendroth nog les aan de ‘Academie voor Arbeid‘ in Frankfurt. Daarnaast nam hij plaats in het bestuur van de ‘Vereniging van Duitse leraren in Grondwettelijk Recht‘. In 1977 was hij ook een van de oprichters van de ‘Martin Niemöller Foundation’, een stichting die verwijst naar de Duitse lutherse theoloog en verzetsstrijder Martin Niemöller. Deze organisatie pleit voor internationaal begrip, democratische basiswaarden, mensenrechten, sociale rechtvaardigheid en wereldvrede. Om de twee jaar reikt de foundation de Julius Rumpf-prijs uit. Deze prijs waaraan een geldbedrag van 10.000 euro is verbonden, wordt toegekend aan individuen of groepen die pleiten voor tolerantie, geweldloze conflictoplossing, menselijkheid en verzoening binnen of buiten kerkelijke structuren.
Bronnen:
De Duitse vakbonden – manier van democratische integratie (Wolfgang Abendroth).
Ideeëngeschiedenis van de sociale beweging van de 19e en 20e eeuw (Wolfgang Abendroth en Werner Hofmann).
De DDR en Wolfgang Abendroth? – Wolfgang Abendroth en de DDR Kritiek op een campagne (Uli Schöler).
Recht en democratie door Wolfgang Abendroth (Peter Römer).
Een leven in de arbeidersbeweging: gesprekken (Wolfgang Abendroth).
Wolfgang Abendroth en het echte socialisme (Uli Schöler).
Inleiding in de politicologie (Wolfgang Abendroth).